Qazaqstandaǵy tildik reforma elimizdiń saıası táýelsizdikke ıe bolýymen tikeleı sabaqtas. Táýelsizdigin jarıalaǵan postkeńestik memleketterdiń barlyǵynda da saıası, ekonomıkalyq reformalar júrgizildi. Ol túsinikti de. Al tilge kelsek, mundaı reformalar álipbı aýystyrýmen baılanysty boldy. Mysaly, ázerbaıjan, ǵaǵaýyz, qaraqalpaq, ózbek, túrikmen tilderiniń latyn álipbıine kóshýi tildi jańǵyrtýdyń negizi boldy.
Jalpy, til reformasynyń halyqaralyq tájirıbelerine qarasaq, onda mundaı ózgeristerdiń negizinde jazý reformasy turǵanyn anyq ańǵarar edik. Mysaly, asa iri reformalardy aıtsaq, HIV ǵasyrdan bastalyp HH ǵasyrdyń 30-jyldaryna deıin sozylǵan aǵylshyn tiliniń, XVII jáne HH ǵasyrdaǵy fransýz tiliniń, HVIII jáne HH ǵasyr basyndaǵy orys tiliniń jáne basqa da kóptegen tilderdegi reformalar jóninde aıtýǵa bolady. Mundaı reforma bizdiń tilimizde birneshe ret bolǵan. Olardyń alǵashqysy HH ǵasyr basyndaǵy Ahmet Baıtursynulynyń «Tóte jazýymen» jáne emle erejelerin qalyptastyrýmen baılanysty. Ult ustazy arabtyń klassıkalyq qadym jazýyn qazaq tiliniń tabıǵatyna negizdelgen «Tóte jazýǵa» beıimdegenin jaqsy bilemiz. Eskishe jazýdaǵy tilimizge tán emes elementterden aryltyp, jazý úlgisin de, onyń erejelerin de jańasha jasady. Bul asa iri reformatorlyq qadam boldy. Ony kezinde Muhtar Áýezov: «Ahań ashqan qazaq mektebi, Ahań túrlegen ana tili» dep baǵa berdi. 1920 jyldardyń aıaǵynda latyn álipbıine kóshý, 1940 jyly kırıl álipbıin qabyldaý taǵy da tildik reformalarǵa ákeldi. Bul eki reforma, árıne, sol kezdegi ıdeologıamen baılanysty bolǵanyn jaqsy bilemiz. Tildik reformaǵa, jalpy til máselesine ıdeologıa aralasqannan keıin tildiń tabıǵaty buzylatyny túsinikti. Ásirese, kırıl álipbıinde qazaq tiline tán emes dybystardy engizý tilimizdiń bastapqy tabıǵı bolmysyn ózgertti. Sonyń nátıjesinde jalpy tilimizge tán emes erejeler paıda boldy. Sondaı erejelerge baǵynyp sóıleýge, jazýǵa májbúr boldyq. Qazaq tiliniń tabıǵı áýezdiligi buzyldy, kirme sózderdiń barlyǵy basqa orys tiliniń orfografıasy boıynsha jazylatyn boldy da orfoepıa da, orfografıa da ózgerdi.
Qazaq tilin jańǵyrtýdyń qazirgi negizgi qajettiligi – tildik qajettilikpen oraılas. Iaǵnı kezinde basqa tildiń orfografıasyna baǵyndyrylǵan, qazaq tili úshin tán emes qubylystardan arylýymyz kerek. Eger til reformasyn júzege asyrmaıtyn bolsaq, onda qazaq tiliniń tabıǵaty ábden buzylyp birte-birte tól sózdik qorymyzdy basqa tilden orys tili orfografıasymen jazylǵan sózder enip, belgili ýaqyttan keıin jat orfografıa jáne kirme sózder tilimizdi jaýlap, qazaq tili qoıyrtpaq tilge aınalady. Keńestik kezeńde bul proses bastalyp, osy kúnge deıin jalǵasyp keledi. Mysaly, 329 myń sózden turatyn qazirgi 30 tomdyq termınologıalyq sózdikte qazaq tilindegi termınderdiń úlesi 7 paıyz, gıbrıd termınderdiń úlesi 50 paıyzdaı. Eger osylaı kete berse, onda til buzylady, til buzylsa ulttyq sana buzylady, ulttyq sana buzylsa onda memlekettiń tutastyǵyna qaýip tónedi. Tildiń osyndaı aıryqsha mańyzdylyǵyn oqymystylar áldeqashan bilgen, eskertken. Qazaq tiliniń ultty saqtaıtynyn tarıhymyzda alǵash aıtyp eskertkender, sol úshin kúreskender Alash zıalylary bolǵanyn jaqsy bilemiz. Bul jóninde A.Baıtursynuly: «Biz sıaqty mádenıet jemisine jańa aýzy tıgen jurt óz tilinde joq dep mádenı jurttardyń tilindegi daıar sózderdi alǵyshtap, ana tili men jat tildi sózderin aralastyra-aralastyra aqyryndap ana tiliniń qaıda ketkenin bilmeı aıyrylyp qalýy yqtımal. Sondyqtan mádenı jurttardyń tilindegi ádebıetterin, ǵylymı kitaptaryn qazaq tiline aýdarǵanda pán sózderiniń daıarlyǵyna qyzyqpaı, ana tilimizden qarastyryp sóz tabýymyz kerek» dep jazdy. Til reformasynyń negizi osyndaı ultty saqtaý mısıasymen tikeleı baılanysty.
Biz jazý mádenıeti damyǵan dáýirde turǵandyqtan tilimizdi durys jazý erejelerimiz saqtaıdy. Endeshe búgingi til reformasyndaǵy eń mańyzdy, eń ózekti mindet – dál osy jazý mádenıetimen baılanysty. Sondyqtan reformanyń bastapqy baǵyty osy bolady. «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasynyń aıasyndaǵy qazaq tilin latyn álipbıine kóshirý bul jaı ǵana tańba aýystyrý emes, tildi saqtaýdyń qamy. Álemdegi barlyq tildik reforma jazý reformasy arqyly júzege asyrylǵan. Máselen, qazir álemde eń kóp suranys pen qajettilikke ıe bolyp otyrǵan aǵylshyn tiliniń reformasyn alaıyq. Bul tildi reformalaýda birinshiden, jazý erejelerine únemi ózgerister engizilgen, shet tilinen engen termınderdi aǵylshyn tiliniń erejesine saı jazý bekitilgen, onomastıkalyq ataýlardy jazý júıelengen. Fransýz tiliniń reformasynda emle erejelerge ózgerister XVII ǵasyrdan bastap HH ǵasyrdyń 90-jyldaryna deıin engizilip kelgen, kirme sózder ıgerilgen, jańadan dıakrıtıkalyq belgiler ózgertilgen, ne qosylǵan. Bul – tabıǵı, ıaǵnı bolýǵa tıisti qubylys. Eger osyndaı reformalar bolmasa, ıaǵnı jazý únemi jetildirilip turmasa, onda til zaman kóshine ilese almaıdy. Sebebi til jandy qubylys. Tildik reformanyń negizi de, maqsaty da osynda.
Jazý reformasyna baılanysty ǵalymdar, mamandar birneshe jyldan beri belsendi túrde jumystar atqaryp keledi. Qazir jetildirilgen álipbı nusqasy daıyndaldy. Bul nusqany daıyndaýǵa orfografıa, fonetıka, gramatıka salasynyń eń bilikti ǵalymdary jumyldyryldy. Ahmet Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýtynan bastap, elimizdegi jetekshi joǵary oqý oryndarynyń ǵalymdary qatysqan bul mańyzdy jumys únemi keńesý, dıskýssıa, synama, saralaý, saraptama formattarynda uıymdastyryldy. Atalǵan ǵylymı mekemeler ǵalymdarymen birge til oqytý ortalyqtarynyń mamandary, osy salada eńbek etip júrgen mamandar men oqytýshylar, tipti latyn álipbıin qabyldaǵan Túrkıa, Ázerbaıjan, Ózbekstan sıaqty týys memleketterdiń de ǵalymdary qatystyrylǵan konferensıalar men semınarlar uıymdastyrylyp, olardyń ǵylymı, ádistemelik, uıymdastyrýshylyq tájirıbeleri de muqıat saralanyp eskerildi.
Ǵylym men tehnologıanyń qarqyndy damýy sodan óristeıtin ózgerister men jańalyqtar, álbette, jańa uǵymdardy, termınderdi qalyptastyrady. Mundaı jańalyqtar tilimizge negizinen orys tili arqyly enýde. Qazir olardy óz tilimizdiń emes, orys orfografıasy boıynsha qabyldap júrmiz. Iaǵnı qazaq tiliniń tabıǵaty, sózderdi ıgerý men qabyldaýdyń tilimizge tán áleýeti men múmkindikteri kóp jaǵdaıda saqtalmaýda. Bul asa mańyzdy másele. Joǵaryda keltirgenimizdeı, til reformasy aýqymynda barlyq tilderdegi osy másele ǵalymdardy, jalpy zıaly qaýymdy tolǵandyrǵan.
Til reformasyndaǵy ózekti ári arnaly máseleniń biri – kirme sózderdiń jazylýy desek, onda ǵalymdarmen talqylaý barysynda birneshe másele aldymyzdan shyǵady. Birinshiden, termın sózderdiń barlyǵyn jappaı aýdarýdyń qajettiligi nemese qajetsizdigi; ekinshiden, eger jappaı aýdarmasaq, aýdarylatyndaryn qalaı irikteý máselesi; úshinshiden, latyn álipbıine kóshkende kirme sózderdi túpnusqa boıynsha jazý máselesi.
Bul rette Til saıasaty komıteti tapsyrysymen Sh.Shaıahmetov atyndaǵy «Til-Qazyna» ulttyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵy «Shettildik termınderdi ıgerýdiń halyqaralyq tájirıbesi» taqyrybynda halyqaralyq ǵylymı-praktıkalyq konferensıa jáne «Kirme sózderdiń, onomastıkalyq ataýlardyń latyn grafıkasynda ıgerilýi: talqy jáne tájirıbe» atty halyqaralyq onlaın semınar-keńes uıymdastyrdy. Keńeske Túrkıadan, Ázerbaıjannan, Ózbekstannan, Qaraqalpaqstannan jáne Ǵaǵaýzıadan tiltanýshy ǵalymdar qatysty. Kirme sózderdi, termınderdi qabyldaýda atalǵan tilderde de birizdilik saqtala bermeıdi. Degenmen latyn álipbıin qabyldaýǵa baılanysty qabyldanǵan erejelerinde kirme sózder men termınderdi óz tilderiniń tabıǵatyna oraı qabyldaý negizgi ǵylymı prınsıp retinde saqtalatynyn ańǵardyq.
Til reformasy aıasynda qazirgi kezde otandyq ǵalymdar halyqaralyq termınderdi álemdik keńistiktegi jazba turqyna uqsatyp jazýdy usynýda. Mysaly: akvatorıa – akuatoria, fılm – film, premera – premera, sýbekt – subekt, obekt – obekt degen sıaqty. Sonymen birge orys tiliniń orfografıasymen kelgen sóz ortasyndaǵy jáne sóz sońyndaǵy qaıtalama áripter yqshamdalady: profesor – profesor, metalýrgıa – metalurgia, sıllabýs – silabus.
Toponımıkalyq, antroponımıkalyq ataýlardy birizdendirý de tildik reformadan laıyqty oryn alady. Jalpy, tildegi birizdendirýge kelsek, onyń til tabıǵatyn saqtaýǵa jáne saýatty jazýǵa yqpaly aıryqsha. Osy retten kelgende jer-sý ataýlaryn, kisi esimderin jazýdy retteýdiń mańyzy erekshe. Bul jumys birneshe baǵytta júrgiziledi. Atap aıtqanda, ártúrli nusqada jazylyp júrgen, mysaly Muhammet/Muhammed/Muhamed sıaqty kisi esimderi, Sherýbaı-Nura/Sherýbaı Nura/Sherýbaınura sıaqty toponımıkalyq ataýlar, Germanıa/Almanıa, Vengrıa/Majarstan sıaqty shettildik ataýlar birizdendiriledi. Bularǵa qosa, shettildik onomastıkalyq ataýlardy translıterasıalaýda túpnusqa tikeleı negizge alynady: Gvatamela/Guatamela, Gonkong/Hoñkoñ. Sondaı-aq til reformasyndaǵy úlken bir arnaly másele sózderdi yqshamdap jazý. Mundaı praktıka tildik reforma kezindegi barlyq halyqqa etene jaqyn.
Tildi jańǵyrtý kezinde tikeleı lıngvıstıkalyq máselelermen birge kóptegen uıymdastyrýshylyq sharalary da júzege asyrylmaq. Olardyń ishinde til úıretý ádistemesiniń ortaq júıesin qalyptastyrýǵa baılanysty mindetti aıtýǵa tıispiz. Iaǵnı elimiz boıynsha balabaqshadan bastap memlekettik qyzmetkerge, jalpy, eresek turǵyndarǵa deıin memlekettik tildi ıgertýdiń júıesi jasalmaq. Bul tilimizdiń qoldanys aıasyn keńeıtýge úlken serpin bermek.
Ádilbek QABA,
Bilim jáne ǵylym mınıstrligi
Til saıasaty komıtetiniń
tóraǵasy
egemen.kz