Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev qazaq tiliniń memlekettik mártebesin kóterý baǵytyndaǵy taǵy bir ıgi is-sharany Jarlyqqa qol qoıýmen naqty júzege asyrdy. Óziniń Joldaýynda «Qazaq tilin damytý memlekettik saıasattyń basym baǵytynyń biri bolyp qala beredi» degen el Prezıdenti Qazaqstanda kórneki aqparatta orys jáne qazaq tilin paıdalanýdy reglamentteıtin zańǵa qol qoıdy. Jańa Erejelerge sáıkes kórneki aqparatty orys tilinde jazý endi mindetti bolmaıdy. Sondaı-aq jol belgilerindegi jazbalardy memlekettik tilde jazý, habarlandyrýlardy, jarnamalardy, preıskýranttardy, baǵa belgilerin, mázirlerdi, nusqaýlardy da qazaq tilinde jazý múmkindigine qol jetkizildi.
Jalpy bul baǵyttaǵy úderister táýelsizdik alǵannan keıin qalaı óristep edi? Sál toqtalyp ótelik.
Qazirgi qalalyq komýnıkasıanyń damý baǵytyn zertteý, osy baǵytta izdenister júrgizý ózekti tildik máselege jatady. HH-HHİ ǵasyrlar toǵysy tilshi ǵalymdar úshin zertteýdiń qyzyqty nysanyna aınala bastady. Ýrbanızasıanyń jandanyp, aýyldan jóńkile kóshken halyqtyń úlken qalalarǵa qonys aýdarýy qala tilin zertteýdi qyzyqty, tartymdy ete túsýde.
Búgingi qoǵamdaǵy saıası jáne áleýmettik-ekonomıkalyq ózgerister qalalyq komýnıkasıanyń qurylymyna óz áserin tıgizip, yqpal etýine baılanysty qala tiliniń tıptik janry bolyp tabylatyn stereotıpter men mıkrodıalogtardyń qurylymy ǵana emes, ómir súrý aıasy da ózgerýde. Qazirgi zaman – mobıldi, komýnıkatıvtilik qarymy kúshti adamdardyń zamany. Soǵan oraı dıalogtyń jandana túsýine suranys pen qajettilik artýda. Qajettilik – adamdar arasyndaǵy dıalogtyń qyzmetiniń kúsheıýi men olardyń kommýnıkatıvtik belsendiliginiń arta túsýiniń qozǵaýshy kúshi. Al qalalyq qarapaıym sóıleý tiliniń krıterııi ádebı tildi ıgermegen, ádebı tildiń barynan kóp jaǵdaıda habarsyz, ádebı tilde sóılemeıtin adamdardyń qysylyssyz óz stıhıasymen erkin sóıleýi. Kóptegen ózge ult tilin zertteýshilerdiń qalalyq komýnıkasıanyń ózgerisine áser etetin tendensıalyq baǵyttardyń qatarynda dıalogtyń kúsheıýin jatqyzýy jaı emes. Zertteýshiler dıalogtan keıingi orynǵa jekelik ıakı tulǵalyq bastamanyń, qala ómirindegi karnavaldy stıhıanyń óristeýin shyǵarady.
Qala tiliniń ózgeristeri qazaq qalalarynda toponımıkalyq ataýlardyń qaıta qaralýynan bastaldy. Patrıottyqtyń kúsh alýynan bastalǵan bul sharalar qazir ár óńirdegi qalalarda ózindik ereksheligi bar tildik prosestiń kórinýine tireldi. Aıtalyq, soltústik-shyǵys aımaqtardaǵy iri qalalardyń ataýynyń ózge tildik bolyp qalýy – osy aımaqtarǵa tán áleýmettik jáne demografıalyq ahýaldyń tikeleı kórinisi. Mysaly, Pavlodar, Petropavl ataýlary ózgerissiz tursa, al Semıpalatınsk ataýy bul qalanyń burynǵy Semeı degen atyna resmı túrde aýystyryldy. Pavlodar qalasynyń atyn ózgertý týraly aýyq-aýyq másele kóterilgenmen, Pavlodar ataýy da, qalanyń ortalyq ári úlken kóshesi Kýtýzovskı prospektisi de qala tilindegi ózgeristerdiń jaı júretinin baıqatyp, karnavaldyq ógeristerdiń kúshine ene almaı otyrǵanyn dáleldeıdi. Osy óńirden shyqqan qazaqtyń dúldúl aqyndary men ánshileriniń esimi berilgen kósheler (mysaly, Maıra esimi berilgen kóshe) ortalyqtan qıys, tar da qysqa kósheler. Biraq naq sońǵy bes jyldyqtaǵy ózgerister týraly málimetke súıenbedik. Dál osy jaǵdaı soltústik-shyǵys, batys óńirleriniń qalalaryna da tán deýge bolady. Al ońtústiktik qalalary tilinde karnavaldyq sherý nemese bastama qanat jaıyp, keı jaǵdaıda tym ásirelenip, qoly jetken, qaltasy qalyń adamdar atasynyń atyna kóshe alyp berýde. Tıtýldy ult úshin qala ataýlaryn ult tiline kóshirý mańyzdy bolǵanmen, ońtústik aımaqtardyń keıbir jerlerinde beı-bereketsizdik oryn alǵany týraly gazetterde jazylyp júrdi.
Qalalardaǵy memlekettik oryndardyń ataýlary ózgergeli de birshama ýaqyt ótti: mektepter mektep-gımnazıaǵa aınalýda. Mysaly, Almatydaǵy M.Bazarbaev atyndaǵy 138-mektep-gımnazıa osy úderistiń kórinisi. Burynǵy ýchılısheler kolejderge aınaldy. Mysaly, Almatydaǵy burynǵy medısınalyq ýchılıshe Almaty medısınalyq koleji dep atalady. Qarapaıym azyq-túlik magazınderi, gastronomıalardyń mańdaıshalarynda qazirgi qala tilinde azyq-túlik dúkeni dep jazylady, biraq odan góri sýpermarket, (Ramstor sýpermarketi), úlken gastronomdar gıpermarket (Almatydaǵy Sılkýeı-Sıtı gıpermarketi), mınımarketter dep ataý qazirgi kúni sánge (álde qajettilik pe) aınalǵaly biraz boldy. Al Astanadaǵy burynǵy norma boıynsha Úkimet úıi ataýynyń ornyna kelgen Parlament úıi, Prezıdent aparatynyń ǵımaraty qala tiline ózgeris engizdi, al túrli departamentterdiń ózgergen ataýlary qazirgi qala tiliniń bet-bederin kórsetedi. Qazaqstan qalalaryndaǵy burynǵy ınstıtýttardyń ýnıversıtetter men akademıalarǵa aınalýy qala tiliniń jańa kúıin, sony kelbetin sýretteıdi.
Qazaqstandaǵy megapolıs Almaty tiliniń ózgerýi kóshelerdiń eski jáne jańa ataýlarynyń jaryspaly (qazaq//orys) qoldanylýynan seziledi. Mysaly, Komsomol//Tóle bı, Kosmonavt//Baıtursynuly, Oktábr//Qabanbaı batyr, kósheleri t.b. Biraq sońǵy ýaqytta eski ataýlardyń umytyla bastaǵany anyq seziledi.
Qalada ótip jatatyn túrli is-sharalar men áleýmettik-ekonomıkalyq úderisterdi memlekettik qaıratkerlerdiń atymen baılanystyra ataý – qala tili ózgerisiniń taǵy bir kórinisi. Mysaly, Almatyda 2005 jyly qalada I.Tasmaǵambetov ákim bolǵan kezde «Tasmaǵambetov senbilikteri» ótkizilgen-di, al Óskemendegi kóshe bardúrleriniń aýystyrylýy B.Saparbaev esimimen baılanystyrylady. Sońǵy jyldardaǵy qala kósheleriniń gúldermen bezendirilip, tazarýy, joldardyń jóndelýi, ákimderdiń, lıderlerdiń esimimen baılanystyrylyp, qala tiline jeke tulǵanyń, ol atqarǵan is-sharalardyń áseri bolatynyn baıqatady. Bul ózgeris qala tiliniń personıfıksıalanýy dep atalady. Tulǵalyq faktormen baılanysty osy syndy qala mıkrodıalogtarynyń ýáji naqty is-áreket pen onyń nátıjesi bolsa, al ýájdilik bazasy jekelegen adam, ıaǵnı jalqy esim bolyp tabylady.
Astananyń kóshirilýi, memlekettik saıası ister mazmunynyń, memleket basshysynyń tıtýly (Prezıdent) men memlekettik qyzmetshilerdiń, shen ataýlarynyń ózgerisi qala tiliniń leksıkalyq qabatyna áserin kýálandyrady. Qala tilindegi osyndaı ózgeristerdiń astarynan ǵalymdar mıfologıalyq saryn men mıfologıalyq sana áserin kóbirek izdestiretin-di. Qalyptasqan salt-sana boıynsha eskini (qala tiline baılanysty eski ataýlardyń jańamen aýystyrylýy – B.M.) joıyp, ony jańamen (jańa ataýlarmen) aýystyrý sıaqty aktilerdi júzege asyrýda tulǵa (ınısıator), ýaqyt pen ózgerister talabyn qanaǵattandyrylady. Aıtalyq, Selınograd – Astana – Nur-Sultan, bir kezderdegi Alma-Ata – Almaty, Semıpalatınsk – Semeı, qalalyq demalys saıabaqtary ataýlarynyń ózgerýi, kóshe ataýlarynyń ózgerýi t.b. osy úderiske jatady.
Qala tilindegi ózgerister men ártúrli deńgeıdegi belsendi áreketter aýyzeki jarnamalardan, túrli shaqyrýlardan, úndeýlerden kórinedi. Qazaq tiliniń osy janrlarda qoldanylǵanmen, durys qoldanylýy, normaǵa saı bolýy kem ekenin kórýge bolady. Jergilikti ult ókilderi meılinshe kóp shoǵyrlanǵan Almatyda aýyzsha jarnamalar kóp jaǵdaıda oryssha jasalady. Ásirese bul kóshe, bazar tóńireginen baıqalady. Mysaly, bazarlarda:
–Beláshı! Goráchıe beláshı! – dep, ıa bolmasa:
–Iablokı mestnye! Issykskıe! – dep, jarnamalanyp jatady. Biraq:
–Ózimizdiń (jergilikti) alma! Ózimizde ósken almalar! Almatynyń aporty! Esiktiń almasy! – dep daýystap, jarnama jasaýshylar joqqa tán. Ondaıda satyp alýshy retinde:
–Alma ózimizdiki me? Qaskeleńdiki me? Esiktiń almasy ma? Ystyqkóldiń almasy bar ma? – dep arnaıy suramasań, qazaqsha jarnamany estý múmkindigi az.
Al jazba jarnamalarda, qala bılbordtary men mańdaısha-jarnamalarda, taýarlyq jarnamalarda solaqaı aýdarmalardyń qala kóshelerin jaýlaǵany týraly únemi baspasóz betinde másele kóterilip te, jazylyp ta júr. Sondyqtan qala tiline baılanysty ózgerister, ondaǵy ataýlardyń shyǵý sebebin anyqtaý, ýájin kórsetý, qoǵamdyq ómir ózgerisiniń lakmýsy sóıleý stereotıpteriniń qoǵamdyq beınesi men ózgerý baǵytyn baqylaý, olardyń qoǵam ómirindegi ózgeristermen tikeleı baılanysyn ashyp kórsetip otyrý t.b. máselelerdiń áleýmettik-mádenı máni zor. Bul faktorlar – qala tili úshin mańyzdy faktorlar.
Ásirese jeke-dara tulǵamen baılanysy joq, qala komýnıkasıasyna qatysýshylardyń bárine ortaq jalpy sıpatymen erekshelenetin stereotıpter men mıkrodıalogtardyń qazaq tili úshin de, qaladaǵy qazaq tiliniń órisin anyqtaý úshin mańyzy erekshe. Jalpylyq sıpat qala stereotıpteriniń bárine tán bolyp keledi, jeke-tulǵalyq, ıakı jalqy sıpattan ózgeshe jalpylyq tildiń damýyna, ári qaraıǵy óristeýine birde jaqsy, keıde keri áserin tıgizedi. Olar negizinen standarttar, klısheler túrinde bolady, al sóıleýshiniń jeke stıli, stıldik ereksheligi qaltarysta qalady.
Qala tiline tán shaǵyn janrlardyń ómir súrýi túrli kommýnıkatıvtik jaǵdaıattarǵa táýeldi. Keıbir jaǵdaıattarǵa stereotıpterdiń aýytqýy qajet bolmasa, kerisinshe, basqa bir toptaǵy stereotıpterge komýnıkasıanyń ózindik ereksheligi kerek bolady. Orys ǵalymdary transportta, jınaq kasalarynda, bılet kasalarynda qalyptasqan stereotıpterden aýytqýdyń qajetsizdigin aıtady. Bul pikirdiń jóni bar ekenin joqqa shyǵarýǵa bolmaıdy. Qazirgi qazaqtyń iri qalalarynda qalalyq kólikterdiń tizgini negizinen qazaq ulty ókilderiniń qolynda bolǵandyqtan, burynǵydan jaǵdaı ózgergen, soǵan oraı stereotıpter de aýysqan. Burynǵydaı aıaldama habarlamalarynda «...ostanovka» deýden góri, «...aıaldama» dep habarlaý jıi baıqalady. «Platıte za proezd» deýdiń ornyna «Jol aqysyn tóleńiz», – dep, qazaqsha jarnamalanýyna qulaq úırenip ketti.
Dúkenderde orys tilindegideı etistiktiń vzveste (lıt.) – sveshaıte (prost.) – zaveste (prof. jargon) túrlerin kezdestirý qıyn. Satyp alýshynyń ádebı tilde sóıleıtinin nemese sóılemeıtinin, ıa bolmasa qaı áleýmettik topqa jatatynyn Aıyp etpeseńiz, Keshirim ótinemin sıaqty izet-sózderge qarap aıyrýǵa bolady. Óıtkeni qazaq tilinde ólsheýdiń orys tilindegideı «predlogtarmen» beriletin ádebı, qarapaıym, jargondyq túri joq. Múmkin, ólsheshi-eı, ólsheı salshy, ólshe, ólshe dedim ǵoı, ólsheńiz, ólsheńizshi sıaqty ótiný, buıyrýdyń sypaıy, ádepsiz sıaqty túrli formalaryna qarap aıyrýǵa da bolar.
Qazirgi qazaq tilinde burynǵy stereotıpterden aýytqýdyń birneshe túrleri men sebepteri bar:
– aýyldan, shet elden kóship kelgen adamdardyń qalalyq úlgidegi tildesimdi meńgermeýi;
– etıkettik formalardy (ádebı normany ıgergen adam) bilýi// bilmeýi (ádebı normamen tanys emes adam);
– sóıleýdiń ınvektıvti strategıasyna oraı, ótinýdiń ornyna buıyrý, jaýap bermeı qoıý, elemeı qoıý t.b., ıaǵnı beıtarap izetti/izetsiz stereotıpten aýytqý;
– adamnyń minez-qulqyna baılanysty ádepsizdikke barý, mádenıetsizdik kórsetý t.b.
Qala tilindegi fonetıkalyq, morfologıalyq, sıntaksıstik erekshelikterdi qarastyrý da qazaq tili úshin ózekti.
Qala tilin zertteý ádebı tildiń áleýmettik tegin belgilep alý turǵysynan ózekti máselege jatady. Qala tiliniń kommýnıkatıvtik qyzmetine arnap jazylǵan eńbekter bar, solardyń biri fılologıa ǵylymynyń kandıdaty Gúlzıra Aqymbektiń qalamyna tıesili.
Baǵdan MOMYNOVA,
fılologıa ǵylymynyń doktory, profesor