Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamalyq maqalasynda ultymyzdy saqtaý men órkendetý úshin, bizdiń oıymyzsha, Elbasy eki úlken dáýirlik máseleni kótergen desek, birinshisi – tól dástúrimizdiń ómirsheń tustaryn zamanaýı suranystarmen sabaqtastyrý, ekinshisi – búkil adamzat balasyna ortaq jahandaný úderisiniń ózimiz úshin tıimdi tustaryn ıgerý. Álbette biz eń aldymen tól dástúrimizdiń ómirsheń tustary degende, bar dástúrimizdi, jalpy mádenıetimizdi, tutas ultymyzdy saqtaýshy ana tilimizdi aıtamyz. Jańa jahandaný zamanynda tilimizdiń ultty saqtaıtyn qoǵamdyq hám rýhanı quraly retindegi barlyq alǵysharttary men múmkindikteri bar. Birinshiden, onyń sózdik qorynan, beıneliliginen, stılıstıkalyq múmkindikterinen quralǵan úlken áleýeti bar. Ekinshiden, qazaq tilinde sóıleýshilerdiń sany san mıllıondap sanalady, aıtalyq qazir álemde 16 mıllıonǵa jýyq qazaq bar desek, sonyń kem degende 11-11,5 mıllıony óziniń ana tilin biledi. Iaǵnı bul tildi qajet etetinderdiń sany qazirgi ǵalamdyq ólshemmen alǵanda joǵary. Úshinshiden, qazaq tili – Konstıtýsıa boıynsha memlekettik til. Bularǵa qosymsha qazaq tili qoǵamnyń barlyq salasynda qoldanylady, ıaǵnı bilim men ǵylymnyń, qoǵamdyq qatynastyń, bıznes pen bıliktiń tili. Osyndaı múmkindigi zor tildi sol qoǵamnyń barlyq salasynda jetekshi tilge aınaldyrý máselesi tur. Bul retten kelgende, tilimiz óz elinde áli de osyndaı jetekshi fýnksıaǵa aınaldy dep aıta almasaq kerek. Rýhanı jańǵyrýdyń ózegi – qoǵamdyq sanany jańa sapaǵa kóterý desek, onda tildiń osyndaı úlken maqsatty sheshetin áleýetin nazardan tys qaldyrýǵa bolmaıdy. Til – tek qarym-qatynas quraly bolsa, onda órkenıetti álemde oǵan onsha mán de, maqsat ta ústemelemes edi. Til tek qatynastyq quraldan da joǵary qubylys. Tildi saqtaý ultty saqtaýdyń tikeleı kepili ekenin Ahmet Baıtursynuly bastaǵan Alash zıalylary, keshegi Baýyrjan Momyshuly sıaqty ult tulǵalary san ret aıtty, sol úshin kúresti de. Ahań HH ǵasyrdyń tańynda: «Óz tilimen sóılesken, óz tilimen jazǵan jurttyń ulttyǵy esh ýaqytta adamy qurymaı joǵalmaıdy. Ulttyń saqtalýyna da, joǵalýyna da sebep bolatyn nárseniń eń qýattysy – tili» dese, keńestik ultsyzdaný tusynda: «Til degenimiz qaı halyqtyń bolmasyn keshegi, búgingi ǵana taǵdyry emes, búrsigúngi de taǵdyry» dep jazǵan bolatyn. Ult qaıratkerleriniń osy pikirleri áli kúnge deıin ózekti. Sebebi til qashan da ultty saqtaýshy hám tanytýshy mańyzdy qural. Eger til osyndaı orasan qyzmetke ıe bolsa, onda ol sol ulttyń barsha bolmysyn tanytatyn da qubylys. Bul jóninde Elbasy: «Ǵasyrlar boıy qazaqtyń ult retindegi mádenı tutastyǵyna eń negizgi uıytqy bolǵan – onyń ǵajaıyp tili» dep jazdy.
Jalpy ultymyzdyń barsha qasıetin, áleýetin tanytý men ashýǵa kúsh-jigerin arnap kele jatqan Prezıdentimiz joǵaryda atalǵan dáýirlik eńbeginde ulttyq kod máselesin kóterdi. Osy eńbeginde: «Ájepteýir jańǵyrǵan qoǵamnyń óziniń tamyry-tarıhynyń tereńinen bastaý alatyn rýhanı kody bar. Jańa turpatty jańǵyrýdyń eń basty sharty – sol ulttyq kodyńdy saqtaı bilý ári dáripteý qajet. Onsyz jańǵyrý degenimizdiń qur jańǵyryqqa aınalýy op ońaı» - dedi.
Ulttyq kod degenimiz – ulttyq qasıet, onyń mádenıeti, ádebıeti. Eń bastysy, ultty ult etetin ulttyń jany, ulttyq kody – tili. Qazirgi qazaq qoǵamynda qazaq tiline betburys óte jaqsy. Ata-analar ózderi qazaqsha bilmese de, balalaryn qazaq tildi mektepke berip jatyr. Bilim berý mekemelerinde Elbasy bergen tapsyrma boıynsha úsh tilde sabaq berý júıesi engizilip ketti. Elbasy 2006 jyly qazaqstandyqtardyń úsh til bilýi kerektigin aıtqan edi. Biraq qazaq tili úsh tildiń biri emes, ol negizgisi Hám mańyzdysy, ol – memlekettik til ekeni de basa aıtyldy. Degenmen búgingi tańda otbasynda, balabaqshada, mektepte synyptan shyqqan soń da balalar bir-birimen oryssha sóılesedi. Bul jaǵdaıda Ortalyq jáne jergilikti atqarýshy bılik birinshi qamqorshy bolatyn tili, memlekettik til bolýy kerek.
Ulttyq kodtyń jınalatyn, saqtalatyn, urpaqtan-urpaqqa beriletin qory da, qazynasy da, tasymaldaýshysy da – onyń osy tili. Endeshe til bizdiń barymyz. Sondyqtan jahandaný tusynda aqparatpen, kınomen, tutynatyn taýarmen, mýzykamen, bilimmen, qazaq eline kelip jatqan barlyq qubylystar men quraldardyń barshasynda tildik derekter bar deıtin bolsaq, onda olar qazaqtyń sanasyna ornyǵyp ta jatyr. Álbette, shetelden kelgen dúnıeler tartymdylyǵy, qyzyqtylyǵy jaǵynan elimizde óndiriletin sondaı zattardan nemese basqa da aqparattyq dúnıelerden artyq bolýy da múmkin. Bul, ásirese, jastarymyzdy baýlıdy. Ol bizdiń sanamyzǵa, sezimimizge kún saıyn mysqyldap enedi. Sodan kúnderdiń kúninde ózinikinen aınıtyn, ózgenikin joǵary qoıatyn urpaq qalyptasady. Onyń bastapqy jemisteri qazir de kórinip jatyr. Jańa jańǵyrý dáýiri qaı halyqtan bolsa da damýdy hám saqtana otyryp damýdy qajetsinedi. Bul sol ár halyqtyń kelesheginiń qamy. Ol búginnen bastalady. Qazaqtyń jeri, tili óziniki. Turmysymyzda, jalpy ómirimizde ózgelerdiń jasaǵan dúnıesin kóbirek qoldanatyn zamanda turmyz. Dúnıe bútindeı aralasty, tutastaı sabaqtasyp, ol úrdis osylaı qaraı júre de beretini baıqalady. Elbasy maqalasy – osyndaı álemdegi qazaqtyń, Qazaqstannyń aldymen ózin saqtaý, sodan baryp órkendeý barysyn kórsetý nıetinen týǵan eńbek. Odan sabaq alý, onyń mindetterin júzege asyrý – barshamyzdyń mindetimiz desek, jalpylap keter edik, durysy – el basqarǵan, ásirese, jas urpaqqa tárbıe men bilim berýdiń basynda turǵan azamattardyń paryzy. Osyndaı eldik borysh – qazaq ata-anasynyń da eń basty mańyzdy mindeti.
Tildiń osyndaı erekshe mańyzyn uǵynǵan Elbasy maqalasynda qazaq tilin latyn álipbıine kóshirýdi birinshi mindet retinde qoıdy. Óıtkeni búgingi kúnde naǵyz halyqaralyq tańbalar júıesine aınalǵan latyn álipbıi elimizdi, halqymyzdy qazirgi jahandaný dáýirinde jańa bıikterge bastaıtyn qadam bolmaq ekendigin myna derekterden anyq ańǵaramyz.
Álem halyqtarynyń 80 paıyzy latyn grafıkasyn ıgerip, ıgiligine paıdalanyp, álemdik aqparattyń 70 paıyzyn osy tańbamen taratýda. Qazirgi tańda álem halyqtarynyń ishinde latyn álipbıin paıdalanatyn halyqtar sany – 1,5-2 mıllıardqa jýyq. Kırılısany ustanyp otyrǵandar – 300 mıllıondy quraıdy. Sondyqtan táýelsiz qazaq eli bilimniń, ǵylymnyń, IT tehnologıanyń tórine, órkenıettiń órine jeteleıtin tóte jolǵa túsýimiz kerek. Búgingi tańda kırılısa jazýyn álemniń 12 memleketi ǵana paıdalansa, qalǵan memleketterdiń kóbi latyn álipbıin qoldanady. Álemdegi eń damyǵan 30 memlekettiń 22-si latyn álipbıin paıdalanady, eń myqty ekonomıkasy bar 10 memlekettiń – 7-eýi, álemdegi eń baı 20 memlekettiń 18-i latyn álipbıin tutynady. Dúnıejúzinde bıznes júrgizýge eń qolaıly 30 memlekettiń 25-i de – latyn álipbıin qoldanýshy elder. Taǵy bir dáıek, 2005-2015 jyldary 12,5 mıllıon maqala shyqqan eken, sonyń 55-75%-y – latyn qarpinde jazylypty. Eń kóp silteme jasalatyn ǵylymı mátinderdiń – 61 paıyzy latyn, 2,7 paıyzy – kırıl qarpinde ekenin ǵalymdar men sarapshylar alǵa tartyp otyrǵany qaı-qaısysymyzdy da oılandyrsa kerek. Sonymen birge fızıkadaǵy birlikter júıesi, hımıadaǵy elementterdiń perıodtyq júıesi, matematıkadaǵy, geografıadaǵy, bıologıadaǵy jáne taǵy da basqa ǵylymdardaǵy tańbalar, shartty belgiler osy latyn álipbıinde. Endeshe qazir oqyp júrgen oqýshylar men stýdentter bul álipbıdi jaqsy biledi. Mekteptiń ózinde oqýshyǵa latyn álipbıiniń tańbalary kúndelikti birneshe pánde kezdesedi. Eresekterge kelsek, biz de hımıany, fızıkany, matematıkany oqydyq, ıaǵnı bul álipbı bizge de beıtanys emes. Oǵan qosa, latyn álipbıi kósheler men dúkenderdegi jarnamalarda, taýarlarda tur. Qaltamyzdaǵy qujatymyz da, telefonymyzǵa kúndelikti derlik kelip jatqan aýa raıy týraly málimetter de taǵy da tur. Turmysymyzda tutynatyn tehnıkalyq zattardyń barlyǵy sheteldiki, endeshe olarda da latyn jazýy – negizgi jazý. Aınalyp kelgende, latyn tańbalary bizdiń turmystyq jáne qoǵamdyq ómirimizge áldeqashan engen. Sondyqtan ol qazaqqa jat, tosyn jazý emes.
Qazir álemdegi túrki halyqtarynyń sany 200 mln deıtin bolsaq, solardyń 55,5 latyn álipbıinde, 25 paıyzy arab jazýynda, 17 paıyzy ǵana kırıl tańbasynda, qalǵandary ártúrli álipbılerdi qoldanady eken. Óz aldyna memleket bolyp otyrǵan Ázerbaıjan, Kıpr Túrik, Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Túrkıa, Túrkimenstan sıaqty jeti memleket bolsa, sonyń ekeýi ǵana, ıaǵnı biz ben Qyrǵyzstannan basqasy latyn álipbıinde. Altaı, Bashqurtstan, Qabarda-Balqar, Qarashaı-SHerkesh, Tatarstan, Tyva, Haqas, Chývash, Iakýt sıaqty avtonomıalarǵa kiná qoıa almaısyz, óıtkeni olar Reseıdiń ishinde. Qalǵan túrki halyqtarynyń avtonomıalyq qurylymdary joq, olar ártúrli memleketterdiń ishinde júr. Moldovanyń quramyndaǵy Ǵaǵaýyz avtonomıasy latyn álipbıine kóshken.
Endi jańa álipbıdi úırenýge keleıik. Álbette, qoǵamdaǵy memleket tarapynan jasalatyn reformanyń qaısysy bolsyn kópshilikti oılandyrady. Bul tabıǵı, qalypty jaǵdaı. Elbasy bekitken álipbıde 32 árip bar. Solardyń jıyrmaǵa jýyǵy bárimizge belgili áripter. Belgisizi úshten biri ǵana. Endeshe osynsha áripti úırenip alýǵa ábden bolady ǵoı. Bul arada másele nıette jáne oǵan úlken mán berýshilikte. Mundaı mán berýshilik ár qazaqtyń elshil sanasymen tikeleı baılanysty. Sebebi jańa álipbıge kóshý – Qazaqstannyń bolashaǵymen sabaqtas. Eger Elbasy bastamasy bolashaqpen sabaqtas bolatyn bolsa, onda biz nege 10-15 áripti úırenýge ýaqytymyzdy bólip, shyn nıettenipkeleshegimizdiń qamynoılamasqa?! Barlyǵy sanamyzdy daıarlaýda. Babamyz ál Farabıdiń: «Dúnıeni ózgertkiń kelse, aldymen óziń ózger» degen danalyq sóziniń mánisi de osy emes pe?!
Elbasy latyn álipbıine ótý, qazaq tiliniń qoldanys aıasyn keńeıtetinine senim bildiredi. Eger olaı bolmasa latyn álipbıine ótýdiń qajettiligi týyndamaǵan bolar edi. Aldymen álipbı arqyly, onyń emle erejeleri arqyly kezinde burmalanǵan til tabıǵatyna tán qajettilikter qalpyna keltiriledi. Álipbımen birge jazý reformasy jasalady. Tilderdi damytý men qoldanýdyń memlekettik baǵdarlamasynyń úshinshi baǵytynda «Qazaq jazýyn jetildirý» dep kórsetilgen. Mundaı jetildirý jumystary sanaǵa serpilis beredi. Osyndaı serpilis qazaqtardyń ana tiline degen qajettiligin arttyrady. Jańa álipbı tańbalardyń jaı jıyntyǵy emes, ómirdi tanýdyń hám ony baǵalaýdyń jańasha qatynasy dep uǵynamyn.«Latynshaǵa kóshýdiń tereń logıkasy bar. Bul qazirgi zamanǵy tehnologıalyq ortanyń, komýnıkasıanyń, sondaı-aq HHİ ǵasyrdaǵy ǵylymı jáne bilim berý úrdisiniń erekshelikterine baılanysty» – dedi memleket basshysy.
Latyn álipbıine kóshý – qazaq halqynyń alǵa jyljýyna, jańa zaman talabyna saı ósip-órkendeýine, bolashaqta elimizdiń jan-jaqty damýyna úlken úles qosady. Onyń mysalyn álemdik tájirıbelerden kúndelikti jaqsy ańǵaryp júrmiz. Memleketimizdiń eldigin sıpattaıtyn, eshkimge eliktemeı ulttyq kodymyzdy odan ári nyq qalyptastyrýǵa da septigin tıgizeri kámil.
Orazkúl Asanǵazy
Memleket jáne qoǵam qaıratkeri
"Ulttyq kod jáne jańa álipbı" (Egemen Qazaqstan, №20 (29499) 31.01.19, PDF)