Latyn grafıkasyna negizdelgen jańa qazaq álipbıiniń ereksheligi nede? Bul saýal árkimniń de kókeıinde turatyn basty suraq qoı dep oılaımyn. Burynǵy akýtpen berilgen álipbıge qaraǵanda ábden jetildirilip, pisken, kópshilik mamandar talqysynan ótken álipbı bolyp otyr.

Ony naqty derektermen salystyra dáıektesek,

- akýt álipbıimen berilgen álipbıde 32 árip bolatyn jáne akýt dıakrıtıkalyq belgileri qazaq tiline ǵana tán á, ó, ú, ǵ, ń, ý dybystaryn belgileý úshin qoldanyldy. Sonymen qatar, onda sh, ch dybystaryn tańbalaýǵa qoldanylǵan eki dıgraf (qos árip) tańba da bar edi. Ózderińiz biletindeı bul álipbıge mamandar tarapynan da, qoǵam tarapynan syn aıtyldy. Osyǵan baılanysty Ulttyq komısıa janyndaǵy Orfografıalyq jumys tobyna, ǵalymdarǵa álipbıdi jetildirý boıynsha Memleket basshysy tarapynan tapsyrma berilgen bolatyn. Nátıjesinde qoldanysqa yńǵaıly jetildirilgen álipbı nusqasy daıarlandy. Onyń basty erekshelikteri mynada:

- birinshiden, «bir dybys – bir árip ustanymyna» saı keledi;

- ekinshiden, mamandardyń uzaq ta tyńǵylyqty talqylap, saraptaýynan keıin, dıgraftar men akýt dıakrıtıkasy álipbı quramynan múlde alynyp tastaldy da, onyń ornyna ýmlaýt, brevıs, sedıl jáne makron dıkrıtıkalyq belgileri alyndy.

-úshinshiden, atalǵan árbir dıakrıtıkalyq belginiń halyqaralyq deńgeıdegi jalpy qabyldanǵan ortaq fonetıkalyq máni bolǵandyqtan dybys mazmunyn dálme-dál bere alady, ıaǵnı halyqtar arasynda tildi túsinbese de birdeı tańbalyq mán negizinde qabyldaýda ortaq túsinik týdyrady;

- tórtinshide, qazaq tilindegi dybystardy belgileý úshin paıdalanylǵan árip tańbalary halyqaralyq fonetıkalyq álipbı bazasyndaǵy tańbalarmen tolyq sáıkes;

- besinshiden, bizdiń qoǵamǵa osy álipbı quramyndaǵy áripter ózderine tanys aǵylshyn, nemis, túrik, ázerbaıjan t.b. tilderi álipbılerinde de kezdesetindikten qabyldaýǵa yńǵaıly, meńgerip shyǵýda da esh psıhologıalyq kedergi týdyra qoımaıdy;

- altynshydan, álipbı nusqasyn daıyndaýda otandyq til ǵalymdary tereń zertteýler júrgizdi, nájıjesinde ǵana biregeı álipbı nusqasy jasaldy, halyqaralyq tájirıbeler, atap aıtqanda Túrkıá, Ázerbaıjan, Ózbekstannyń, sekildi elderdegi álipbı túzý boıynsha álemdik tájirıbeler eskerildi.

Sondyqtan da qazirgi usynylyp otyrǵan 31 áripten turatyn jańa álipbı quramy meıilinshe alyq kóńilinen shyǵady dep oılaımyz.

Álipbı jańarǵan soń, ony jazýdyń emlesi de jańaratyny – zańdylyq. Bul rettegi jańalyqtar da kópti tolǵandyratyn, ásirese ony oqytýǵa tikeleı qatysatyn muǵalimder úshin, kúndelikti ómiri jazýmen tyǵyz baılanysty jazarman halyq úshin kókeıkesti másele bolmaq. Sondyqtan osy tóńirigende de túsindire ketý jón dep sanaımyz.

Osy kúnge deıin tutynyp kelgen emle erejeleri resmı túrde 1983 jyly bekitilgen eken. Odan beri qoǵamdyq-rýhanı ómirimizde talaı ózgeris boldy. Elimiz Táýelsizdik alǵannan bergi ekonomıkalyq, tehnıkalyq damý barysyndaǵy, gýmanıtarlyq ǵylymdardaǵy jańǵyrýlarǵa qatysty tilge engen jańalyqtar men ózgerister, árıne, arasyna 4-5 jyl salyp shyǵyp otyratyn Orfografıalyq sózdikter, anyqtaǵyshtar arqyly ıgerilip otyrǵan bolatyn. Sóz joq, joqtan bar jasap, múldem basqa emle erejeleri jasalýy múmkin de emes, Burynǵy emledegi tilimizdiń tabıǵatyn sıpattaıtyn negizgi erejeler ózgere qoıǵan joq. Al endi osy jańa álipbıge engen ózgeris óz aldyna bólek bir dúnıe ǵoı. Sondyqtan da jańa emle erejeleriniń aldyńǵy erejelerden ereksheligi bolary sózsiz. Aldyńǵy erejeler qazaq tiliniń tabıǵatyna qaıshy, orys tiliniń zańdylyqtaryn da qosa mazmundaıtyn shatys bop keldi. Iaǵnı, orys tiliniń dybystary sol qalpynda saqtalyp jazyldy, sol arqyly engen kirme sózderdi orys tiliniń orfoepıasyna sáıkestendirip aıtatyn edik. Ózimizdiń dybystaý tabıǵatymyzǵa jat áripterdi de ıgerýge májúbirlengendikten tildiń júıeliligine de nuqsan kelgenin bilesizder. Al jańa emle barynsha qazaq tiliniń tól dybystaryna negizdelip jasaldy, ıaǵnı endi orystyń 9 árpi (ıý, ıa, , , s, ch, sh, e, ó) kezdesetin dybystardy qazaq tiliniń dybystyq ereksheligine ıkemdep aıtatyn bolamyz. Máselen, element – element, sırk – sirk, chempıon – şempion t.b.

Sondaı-aq, osy kezge deıin keıbir sózderdiń jazylýynda ala-qulalyq boldy, ıaǵnı bir modeldegi sózder ártúrli jazylyp júrdi. Endi sol olqylyqtardyń bári jańa emlede birizdenip, óz sheshimin birshama tapty. Sonymen qatar aldyńǵy erejeler 10-12 taraýdan, 129 paragraftan tursa, jańa emle 9 taraýdan, 107 paragraftan turady.

Jańa emle jazý normalaryn turaqtandyratyn, jurtshylyqtyń jazý mádenıetin kóteretin birden-bir kómekshi nusqaýlyq bolady dep senemiz. Árıne, bárine ýaqyt óz baǵasyn bere jatar. Qalaı bolǵanda da kópshilikti tolǵandyratyn jáne ǵalymdarǵa ıek artyp, senim bildiretin máselelerde jaýapkershilikpen, yjdaǵattylyqpen áreket etken durys.

 

Nurlyhan Nurýllaqyzy,

Sh.Shaıahmetov atyndaǵy «Til-Qazyna»

ulttyq ǵylymı-praktıkalyq

ortalyǵynyń ǵalym hatshysy,

fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent