Salıma Kenjemuratqyzy, fılologıa ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent, Shaısultan Shaıahmetov atyndaǵy «Til-Qazyna» ulttyq ǵylymı-praktıkalyq ortalyǵynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri

 

 

Jahandaný kezeńinde qazaq tiliniń ómirsheńdigin qamtamasyz etý úshin qazaq álipbıin latyn grafıkasyna kóshirý úlken mańyzǵa ıe bolyp otyr.

Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń 2017 jylǵy 26 qazandaǵy «Qazaq álipbıin kırılısadan latyn grafıkasyna kóshirý týraly» №569 Jarlyǵyna, QR Úkimetiniń 2018 jylǵy 13 naýryzdaǵy №27 ókimimen bekitilgen «Qazaq tili álipbıin latyn grafıkasyna 2025 jylǵa deıin kezeń-kezeńimen kóshirý jónindegi is-sharalar josparyna» jáne QR Úkimetiniń 2019 jylǵy 31 jeltoqsandaǵy№1045 qaýlysymen bekitilgen Qazaqstan Respýblıkasynda til saıasatyn iske asyrýdyń 2020-2025 jyldarǵa arnalǵan memlekettik baǵdarlamasyna sáıkes latyn grafıkasyndaǵy qazaq tilin deńgeılep oqytý talaptaryn belgileý qajettiligi týyndaıtyny belgili.

Latynnegizdi jańa qazaq álipbıi bekitilgennen keıin jańa emle erejelerimen saýattandyrýǵa baılanysty birqattar mindetter de qoıylary sózsiz. Osy oraıda qazirgi tańda Qazaqstan azamattarynyń tildik kapıtaly men etnosaralyq tildik qarym-qatynasty damytý maqsatynda jańa emle negizinde qazaq tilin shetel tili nemese ekinshi til retinde oqytýdy nazardan tys qaldyrmaǵan jón. Osyǵan deıin qazaq tilin meńgerýdiń kommýnıkatıvtik tildik quzirettilik talaptaryn anyqtaıtyn memlekettik standarttar 2009 jyly qoldanysqa engizilip, 2015 jyly ekinshi basylymmen QR ST 1926-2015, QR ST 1926-2015, QR ST 1928-2015, QR ST 1929-2015, QR ST 1925-2015, QR ST 1925-2015 Ulttyq standarttar mártebesinde ekinshi ret qoldanysqa jol tartty.

2016 jyly Ulttyq standarttar negizinde Qazaq tilin oqytýdyń Birúlgi baǵdarlamasy ǵalymdardyń birlesken eńbegimen qoldanysqa usynyldy.

Baǵdarlamada qazaq tilin ekinshi til jáne shetel tili retinde meńgertý maqsatynda kommýnıkatıvtik ádistemeniń negizgi ustanymdary men ádis-tásilderi basshylyqqa alynǵan. Tildik materıaldar eń aldymen til úırenýshiniń komýnıkasıaǵa qatysýy úshin qajetti jáne mańyzdy kommýnıkatıvtik nıetter boıynsha naqtylanǵan. Kommýnıkatıvtik jaǵdaıattardyń erekshelikteri men kommýnıkatıvtik taqyryptar ár deńgeıde aıqyn berilgen jáne jaǵdaıattar men taqyryptar, soǵan oraı olarǵa qatysty leksıkalyq-grammatıkalyq materıaldar «qarapaıymnan kúrdelige qaraı» ustanymy boıynsha deńgeıler saıyn kúrdelene túsip, barynsha sabaqtastyqpen ári júıeli túrde toptastyrylǵan.

Sonymen qatar qazaq tilin meńgerý deńgeılerine sáıkes sózder men sóz tirkesteriniń taqyryptyq mınımaldy qory, qazaq tilin meńgerý deńgeıin baǵalaý júıesi – QAZTEST emtıhandaryna daıyndalýdyń oqý-ádistemelik quraldary, ınteraktıvti baıqaý testileýin ótkizýdiń baǵdarlamalyq jabdyqtaýy ázirlendi.

Endi kezekte memlekettik tildegi oqýlyqtar men oqý quraldaryn basyp shyǵarýǵa qajetti oqý dıskýrsy mátinderiniń ǵylymı-lıngvıstıkalyq parametrlerin (leksıkalyq mınımým, gramatıkalyq mınımým, normatıvtik oqý-pedagogıkalyq leksıka, ámbebap termınologıa, negizgi orfografıalyq, pýnktýasıalyq jáne stılıstıkalyq mektep erejeleriniń jıyntyǵy, jastar sanaty boıynsha mekteptiń oqý mátinderiniń polıgrafıalyq parametrleri jáne t.b negizge ala otyryp, Qazaq tilin oqytýdyń ulttyq standartyna jańa emle negizinde ózgertýler men tolyqtyrýlar engizýdi qajet etedi. Sebebi bul qazaq tilin oqytýdy úzdiksiz bilim berý modeli boıynsha júıeleýge múmkindik beredi.

Jańa emle negizindegi ulttyq standartyna engizilgen ózgerister men tolyqtyrýlar tómendegi ózekti máselelerdiń sheshimi bolady:

• álemdik bilim berý úderisindegi aldyńǵy qatarly jobalardyń baǵyty men mazmuny jan-jaqty zertteledi;
• qazaq tilin resmı jáne beıresmı tildik qarym-qatynastarda birshama dárejede tolyqqandy, erkin qoldana alý qajettiligi eskeriledi.

Jańa emle negizindegi ulttyq standarttyń negizinde ádiskerlerge, oqytýshylarǵa, tiltanýshylarǵa arnalǵan Jańa emle negizindegi qazaq tilin meńgertetin birúlgi baǵdarlamasy tolyqtyryp, qaıta ázirlenedi.

Jańa emle negizindegi qazaq tilin oqytýǵa arnalǵan birúlgilik baǵdarlamanyń qurylymy men mazmuny til úırenýshilerdi tómendegideı bilim-bilik daǵdylaryn qalyptastyrady, damytady.

Til úırenýshi jańa álipbı men emle erejeleriniń negizinde jazý-syzýdy meńgere otyryp, qazaq tilin:

• qarapaıym jáne bazalyq deńgeıde (A1-A2) kúndelikti-turmystyq, turmystyq-kásibı leksıkalyq tildik birlikterdi aldyn ala daıyndyqpen;
• orta deńgeıde (B1-B2) áleýmettik-mádenı, kúndelikti qatysymda;
• joǵary deńgeıde (C1) zańnamalyq normatıvtik qujattardy rásimdeýde qoldana alady.

Qoryta kelgende standartqa ózgerister men tolyqtyrýlar engizý barysynda jańa lıngvodıdaktıkalyq júıeler men dúnıejúzilik deńgeıde tanylǵan til úıretýdiń ozyq tehnologıalarynyń tájirıbelerin naqty qazaq tiliniń erekshelikterine sáıkestendire qoldanýdyń joldary qarastyrylady.

Bul rette Kembrıdj ýnıversıtetiniń tildi deńgeılik oqytýdyń bes deńgeılik tájirıbesi, Eýropalyq til úıretý standarttaryndaǵy alty deńgeılik, Túrkıadaǵy «TOMER» belgilegen alty deńgeılik, Reseıdiń memlekettik testileý júıesiniń kópdeńgeılik júıeleri taldanyp, olardyń qol jetken nátıjeli tetikteri anyqtalady.

Deńgeılep oqytýdyń árbir baǵytyna sáıkes qazaqsha qarym-qatynasqa túsýdegi sóıleý daǵdylaryn qalyptastyrýǵa qoıylatyn talaptar, tildi meńgerý deńgeıleriniń ishki qurylymdary, bilim mazmuny (leksıkalyq jáne gramatıkalyq mınımým), saǵat kólemi, ár deńgeıge sáıkes sóıleý áreketi túrleriniń (tyńdalym, oqylym, jazylym, sóılesim) dıdaktıkalyq talaptary taǵy da pysyqtalyp, júıelenetin bolady.