Elimizde 1-naýryz – alǵys aıtý kúni bolyp belgilengeni málim. Árıne, sebebi túsinikti. Sonaý qıyn-qystaý soǵys jyldarynda Keńestik respýblıkalardan Qazaqstanǵa qanshama ult ókilderi jer aýdaryldy. Keń qoltyq qazaq halqy óziniń aýyr jaǵdaıyna qaramaı, deportasıalanyp azyp-tozyp kelgen jandarǵa jarty nanyn bólip berdi, úıiniń bir buryshyna panalatty. Sondyqtan olardyń búgingi urpaǵy qazaq halqyna alǵys aıtýda. Bul óte oryndy. Degenmen bul jalpy halyqtyq mereke. Árkimniń alǵys jaýdyrýǵa laıyqty kóretin adamy bolady. Biz gazet oqyrmandary atynan ulttyń uly ustazy, alǵashqy qazaq álipbıiniń atasy Ahmet Baıtursynulyna taǵzym etemiz. Bul ult ustazyna, jalpy ustaz bitkenge taǵzym dep bileıik.
Ahmet Baıtursynulynyń ǵylymı murasynda qazirgi gramatıkanyń keregin túgendeýge sep bolatyn másele kóp. Bul maqalada ǵylym men bilimniń kelesine salatyn keleli úsh máseleni ǵana alǵa tartpaqpyz. Onyń birinshisi – A.Baıtursynulynyń sóılemge bergen anyqtamasyna, ekinshisi – onyń «irgeles sóılem» dep ataǵan uǵymyna, úshinshisi – «shubyrtpaly sóılem», «oramdy sóılem», «órnekti sóılem» dep ataǵan birlikterine súıenedi.
Birinshi másele boıynsha, qazaq til biliminde, tipti TMD keńistigindegi til biliminde, sóılemge berilgen «tıanaqty oıdy bildiretin sóz tirkesi» deıtin anyqtama, Arıstoteldiń paıymdaýǵa bergen anyqtamasy, aksıoma bolyp ketkeni belgili. Shyn máninde, sóılem tıanaqty oıdy bildire almaıdy. Tıanaqty oıdy bildirý úshin odan kommýnıkant kókeıindegi kóptegen suraqtarǵa jaýap tabylýy qajet. Ondaı júkti sóılem kótere almaıdy, sóılemge ondaı júk artý rabaısyzdyqqa ushyratyp qarym-qatynas júzege aspaı qalar edi. Máselen, Ol muny oqyǵan degen sóılem dástúrli anyqtama boıynsha «tıanaqty» oıdy bildirýge tıis. Alaıda oı tıanaqtalý úshin «ol» kim ekenin, «neni» oqyǵanyn bilýimiz kerek. Ondaı aqpar bul sóılemde joq. Demek, kontekste bar. Kontekssiz sóılem tıanaqty oıdy bildire almaıtyny osy mysaldan-aq baıqalyp tur.Osyny eskerip, qazaq til biliminde 1925 jyly Ahmet Baıtursynuly bergen: «...aýyzdan shyqqan sózdiń bári sóılem bola bermeıdi, aıtýshynyń oıyn tyńdaýshy uǵarlyq dárejede túsinikti bolyp aıtylǵan sózder ǵana sóılem bolady», – degen anyqtamany zertteý, oqytý úderisine engizý qajet ekenin baıqaımyz. Oǵan mynadaı ýáj keltiremiz:
a) tildiń basty qyzmeti, qoǵamdaǵy qarym-qatynas quraly bolý qyzmeti sóılemnen bastalady, oǵan deıingi dybys júıesi, morfema júıesi, sóz tirkesi bul qyzmetke sóılem quramyna ený arqyly qosylady. A.Baıtursynulynyń sóılemge bergen anyqtamasy osy turǵyny tuǵyr etken. Qarańyz: «aıtýshy» bar, «tyńdaýshy» bar jáne sóılem bolý úshin birinshisiniń oıyn ekinshisi túsiný kerek. Demek, bul anyqtama, qazirgi paradıgmalar talabymen qaraǵanda, kommýnıkatıvtik paradıgma turǵysynan berilgen anyqtama.
Endigi jerde, sóılemnen bastaýysh pen baıandaýysh izdeý basty talap bolmaýy qajet, sóılemdik qurylysy joq, biraq kontekst aıasynda sóılemniń qyzmetin atqaryp turatyn túrli aıtylystardy da sóılem sanatyna engizý kerek bolady. Aıtalyq, kóbinese dıalogte kezdesetin replıkalar, kommýnıkemder, vokatıvti aıtylystar t.b. oqytý, zertteý josyqtaryna salynýy qajet.
Ekinshi másele boıynsha, A.Baıtursynuly sóılemderdi túrlerge jiktegende: «Sóılemder arasynda eki túrli jaqyndyq bolady. Biri – ishki, biri – tysqy. İshki jaqyndyq – maǵyna júzindegi jaqyndyq. Tysqy jaqyndyq – sóılemderdi bir-birine janastyrý júzindegi janastyq» deıdi. Anyqtamany zerdelep qarasaq, sóılemderdiń «irgeles» jáne «qurmalas» bolyp ekige bólinetinin baıqaımyz.
Al «irgeles» sóılemderge myna sıaqty derbes sóılemderdiń maǵynalyq jaqyndyǵyn, bulardyń birine-biri oı irgesimen ǵana janasatynyn, aralarynyń bir-birine qosylmaı, ashyq-ashyq úzilip aıtylatynyn mysalǵa keltiredi: 1) Kún ashyq. Toǵaılar shat. Yń-jyń orman. 2) Kún kesh boldy. At boldyrdy, el kórinbedi. Batyr sasaıyn dedi. 3) Bismildá bezgeldek! Bulaı jatsyn dýadaq! Sybaǵama qońyr qaz. Úlesime úsh úırek. Eki sartqa bir tartar, aqqýdy batyrekeń atar. Qoıylatyn tynys beligisin: «Jazǵanda aralaryna úlken tynys belgisi (.) qoıylady», – dep kórsetedi.
Muny qazaq tiltanýshylary, tárizi, jalǵaýlyqsyz salalas qurmalas dep túsingen syńaıly. Máselen, qurmalas sóılemniń klasıkalyq zertteýshisi akademık N.T.Saýranbaev bastap bir kezderde qazaq tili sıntaksısine qatysty eńbekterde jalǵaýlyqsyz salalas qurmalas sóılem «irgeles qurmalas» dep te atalyp júrdi. Shyn máninde, kórip otyrǵanymyzdaı, bular – gramatıkalyq jaǵynan aıaqtalǵan, bas áripten núktege deıin kómkerilgen derbes sóılemder, demek, qurmalastyń syńarlary emes. Mundaı birlikterdi qazirgi til biliminde kúrdeli sıntaksıstik tutastyq, kúrdeli sıntaksıstik birlik, mıkromátin, frazadan joǵarǵy birlik, abzas t.s.s. ataýlarmen belgilep júr, biz «shýmaq» dep ataımyz.
Osy birlikke oraı dáripteı keter bir jaıt bar. Kúrdeli sıntaksıstik tutastyq dep atap júrgen bul birlik – gramatıkalyq jaǵynan aıaqtalǵan, derbes pishimdelgen sóılemderden (jaı, qurmalas) turatyn birlik. Endi eske túsirsek, oqýlyqtarymyzdaǵy anyqtama boıynsha, qurmalas sóılem de kemi eki ıa odan da kóp jaı sóılemnen turatyn birlik. Osy tustan kelip, kúrdeli sıntaksıstik tutastyq sanatyna synı, tipti qarsy, pikirdegi ǵalymdar aıtqan «qurmalas sóılem men kúrdeli sıntaksıstik tutastyqtyń aıyrmashylyǵy joq, kez kelgen birlik tildik birlik bolý úshin shekaralary bolýy shart, ondaı shekara kúrdeli sıntaksıstik tutastyqta joq, ony qurmalas sóılemnen ózgeshe dep qaraý qate» degen sıaqty túıtkilder shyǵady. Orys ǵalymdary munyń sheshimin ótken ǵasyrdyń 80-shi jyldaryna deıin taba almady. Al A.Baıtursynuly ol sheshimdi baıaǵyda-aq tapqanyn HHİ ǵasyrda ǵana bilip otyrmyz. Qarańyz: «... oı irgesimen ǵana janasqany bolmasa, bastaryn qosyp turǵan basqa eshnárse joq. Maǵyna jaqyndyǵynan basqa jaqyndyq joq sóılemder... ».
Úshinshi másele boıynsha, qazaq til biliminde zertteýshiler nazarynan qaǵys qalyp júrgen bir qubylys bar. Ony jalpy til biliminde «perıod» dep ataıdy. Perıodtyń sıpaty sıntaksıstik qurylystaǵy biryńǵaılyq zańdylyqtarymen ózektes, onyń ústine, bul – úlgi tutyp júrgen orystil biliminde erteden-aq ornyqqan sanat (Orys til biliminde munyń zerttelý tarıhyn M.V.Lomonosov kezeńinen bastaıdy). Solaı bola tura qazaq tiltanýshylarynyń biryńǵaı músheler, salalastyq qatynas, jaryspalyly sıaqty sıntaksıstik qubylystardy, paralelızm sıaqty stıldik qubylystardy zertteýshileri «perıodty» eskermeı kete beredi.
Alaıda qazaq tilindegi perıodty zertteýdi taqyr jerden bastaý jón emes. Bizge bul jóninde jazǵan eki ǵalymnyń esimi belgili: biri – A.Baıtursynuly, ekinshisi – N.T.Saýranbaev.
A.Baıtursynuly «Til-quralda» sóılemderdi «qurylýynsha» jiktegende, onyń bir túrine «oramdy nemese órnekti sóılemdi» jatqyzady. «Sóılegende oıdy taq-tuq qysqa aıtyp bildiretin orynda bolady. Oıdy uzyn aıtyp, oraǵytyp kelip bildiretin orynda bolady. Uzyn aıtqanda oı dáýirlegen betimen baryp, qaıtatyn túri bolady. Sóıleýdiń sondaı túrleri oramdy delinip atalady». Munan soń keltirgen mysaldary «perıod» dep atap júrgen uǵymǵa saı keledi.
Sondaı-aq A.Baıtursynuly mundaı birliktiń stıldik qubylys ekenin de eskergen.
Sonymen, biz Ahmet Baıtursynulynyń sıntaksıstik murasynan áli de zerdeleı túsýdi qajet etetin úsh-aq máseleni ańǵarttyq dep oılaımyz.
Jantas JAQYPOV,
L.N.Gýmılev atyndaǵy
Eýrazıa ulttyq ýnıversıtetiniń profesory, fılologıa
ǵylymynyń doktory